نظریه‌ی رشد روانی ـ اجتماعی اریک اریکسون

مقدمه

اریک اریکسون (Erik H. Erikson)، روان‌تحلیل‌گر آلمانی‌ـ‌آمریکایی، یکی از تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان رشد انسان در قرن بیستم است. او با توسعه نظریه‌ی فرویدی، الگویی هشت‌مرحله‌ای از رشد انسان ارائه داد که نه‌تنها به کودکی، بلکه به سراسر چرخه زندگی انسان می‌پردازد (Erikson, 1950). نظریه‌ی او با عنوان رشد روانی ـ اجتماعی (Psychosocial Development) شناخته می‌شود و ترکیبی‌ست از بینش‌های روان‌تحلیل‌گری، جامعه‌شناسی و فرهنگ‌پژوهی.

اصول نظریه اریکسون

اریکسون باور داشت که رشد شخصیت انسان در سراسر زندگی ادامه دارد و در هر مرحله‌ی رشد، فرد با یک تعارض (conflict) یا بحران روانی ـ اجتماعی روبروست. نحوه‌ی حل این تعارض‌ها، پایه‌گذار سلامت روان یا بروز مشکلات روانی در آینده خواهد بود (Erikson, 1963).

هشت مرحله‌ی رشد روانی ـ اجتماعی

۱. اعتماد در برابر بی‌اعتمادی (از تولد تا ۱۸ ماهگی)

نوزاد از طریق توجه و مراقبت والدین، به دنیا اعتماد یا بی‌اعتمادی پیدا می‌کند. اگر نیازهای اولیه‌اش به‌درستی پاسخ داده شود، حس «اعتماد اساسی» (basic trust) شکل می‌گیرد که پایه‌ی امنیت روانی در زندگی آینده است (Erikson, 1950, p. 247).

۲. خودمختاری در برابر شرم و تردید (۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی)

کودک در این مرحله می‌آموزد که مستقل باشد (مثلاً در راه‌رفتن یا استفاده از توالت). اگر والدین با پذیرش و صبوری او را حمایت کنند، احساس خودمختاری (autonomy) رشد می‌کند. در غیر این‌ صورت، کودک دچار شرم و تردید نسبت به توانایی‌های خود می‌شود (Erikson, 1950).

۳. ابتکار در برابر احساس گناه (۳ تا ۵ سالگی)

کودک با بازی و خیال‌پردازی، قدرت خلاقیت و رهبری را تجربه می‌کند. اگر این رفتارها سرکوب شوند، احساس گناه در برابر ابتکار عمل به‌وجود می‌آید (Erikson, 1963). این مرحله زیربنای انگیزه‌ و حس مسئولیت‌پذیری در آینده است.

۴. سخت‌کوشی در برابر احساس حقارت (۶ تا ۱۲ سالگی)

در این سن، کودک با محیط مدرسه و گروه همسالان مواجه است. اگر تلاش‌هایش برای یادگیری و موفقیت تحسین شود، حس کفایت (industry) رشد می‌کند. اما اگر با سرزنش، تحقیر یا شکست پی‌درپی مواجه شود، ممکن است دچار احساس حقارت (inferiority) شود (Erikson, 1968).

۵. هویت در برابر سردرگمی نقش (۱۲ تا ۱۸ سالگی)

دوران نوجوانی، مرحله‌ای بحرانی برای شکل‌گیری هویت فردی است. نوجوان می‌کوشد بفهمد کیست، به چه چیزی باور دارد و چه جایگاهی در جامعه دارد. اگر این جست‌وجو به‌درستی حمایت شود، هویت منسجم ایجاد می‌شود. در غیر این‌صورت، فرد دچار سردرگمی و بحران نقش خواهد شد (Erikson, 1968).

۶. صمیمیت در برابر انزوا (اوایل بزرگسالی، ۲۰ تا ۴۰ سالگی)

فرد بزرگسال تلاش می‌کند تا وارد روابط عمیق و پایدار (عاطفی، عاشقانه، دوستانه) شود. توانایی برقراری صمیمیت به‌معنای رها کردن خودخواهی و پذیرش آسیب‌پذیری است. ناتوانی در این امر منجر به انزوا و تنهایی می‌شود (Erikson, 1982).

۷. زایندگی در برابر رکود (میانسالی، ۴۰ تا ۶۵ سالگی)

در این مرحله، فرد نیاز به مفید بودن، خلق کردن، و انتقال ارزش‌ها به نسل بعدی را تجربه می‌کند. این امر ممکن است از طریق فرزندپروری، کار، آموزش یا فعالیت‌های اجتماعی باشد. عدم تحقق این اهداف می‌تواند به رکود، بی‌معنایی، یا خودمحوری منجر شود (Erikson, 1982).

۸. انسجام در برابر یأس (پیری، ۶۵ سال به بالا)

فرد در سال‌های پایانی عمر به زندگی خود می‌نگرد. اگر بتواند زندگی‌اش را بپذیرد، به انسجام درونی، آرامش و پذیرش مرگ می‌رسد. در غیر این‌صورت، دچار حس پشیمانی، یأس و تلخ‌کامی خواهد شد (Erikson, 1982).

مفاهیم کلیدی مکمل در نظریه اریکسون

الف) هویت (Identity)

اریکسون اولین روان‌شناسی بود که مفهوم هویت روانی ـ اجتماعی را برجسته کرد. او هویت را نوعی انسجام درونی، پایداری در باورها، و حس تعلق به خود و جامعه می‌دانست (Erikson, 1968). بحران هویت، به‌ویژه در نوجوانی، پایه‌گذار بسیاری از اختلالات شخصیتی در بزرگسالی‌ست.

ب) فضایل روانی (Virtues)

در هر مرحله، در صورت حل موفق تعارض، یک فضیلت روانی شکل می‌گیرد. برای نمونه: اعتماد (امید)، خودمختاری (اراده)، هویت (وفاداری)، انسجام (خِرَد).

ج) تأکید بر بستر فرهنگی ـ اجتماعی

برخلاف فروید که تمرکز بر درون‌روانی داشت، اریکسون بر نقش جامعه، تاریخ، فرهنگ، خانواده و آموزش در رشد شخصیت تأکید کرد (Erikson, 1964).

نتیجه‌گیری

نظریه‌ی اریکسون رویکردی جامع، انسان‌گرایانه و مبتنی بر رشد مادام‌العمر به شخصیت انسان ارائه می‌دهد. مفاهیمی مانند بحران هویت، نقش‌های اجتماعی، مسئولیت فرهنگی، و رشد روانی در سراسر زندگی، نظریه‌ی او را به ابزاری مؤثر در روان‌درمانی، آموزش، و توسعه فردی تبدیل کرده‌اند.

امروزه نظریه‌ی رشد روانی ـ اجتماعی اریکسون، در روان‌شناسی تحولی، مشاوره‌ی تحصیلی، روان‌درمانی نوجوان، و روان‌شناسی پیری به‌طور گسترده به‌کار می‌رود.

منابع (به شیوه APA):
• Erikson, E. H. (1950). Childhood and society. New York: Norton.
• Erikson, E. H. (1963). Youth: Change and challenge. Basic Books.
• Erikson, E. H. (1964). Insight and responsibility. Norton.
• Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. New York: Norton.
• Erikson, E. H. (1982). The life cycle completed. New York: Norton.