توێژینەوەیەک کە لە پۆڵەندا ئەنجامدراوە، توێژینەوەی لەسەر پێوەندی نێوان تایبەتمەندی کەسایەتی نەگونجاو و نیشانەکانی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ کردووە. توێژینەوەکە دەریخستووە کە ناسنامەی تێکچوو و کاریگەری نەرێنی دوو پێشبینیکەری بەهێز بۆ خەمۆکی و دڵەڕاوکێن، لەکاتێکدا هاودڵی و گۆشەگیری بە تایبەتی پێوەندییان بە نیشانەکانی دڵەڕاوکێیەوە هەیە. ئەم توێژینەوەیە لە گۆڤاری (Scientific Reports) بڵاوکراوەتەوە.
تایبەتمەندی کەسایەتی نەگونجاو بریتیە لە شێوازی بەردەوامی بیرکردنەوە و هەست و ئاکار کە ناگۆڕدرێن و تەندرووست نین و ڕێگری لە توانای مرۆڤ دەکەن بۆ کارکردنی کارامە لە ژیانی ڕۆژانەدا یان پاراستنی پێوەندییە مانادارەکان. ئەم تایبەتمەندیانە زۆرجار دەبنە هۆی ناڕەحەتی تاک یان دەوروبەریان و دەتوانن کێشە لە پیشە و بواری کۆمەڵایەتی و تاکیدا دروست بکەن. بە پێچەوانەی تایبەتمەندی ئاسایی کەسایەتی، تایبەتمەندی نەگونجاو توندڕەو، سەختگیرانەیە و بەرگری دەکا بەرامبەر بە گۆڕانکاری. هەرچەندە ئەم تایبەتمەندییانە پێوەندییان بە تێکچوونی کەسایەتییەوە هەیە، بەڵام دەتوانن بە شێوەی کەمتر توندیش ڕوو بدەن.
ناوچه سەرەکییەکانی تایبەتمەندی کەسایەتی نەگونجاو بریتین لە کاریگەری نەرێنی، گۆشەگیری، دوژمنایەتی، بێتوانایی و نەخۆشی دەروونی. کاریگەری نەرێنی بریتییە لە ئەزموونی دوابەدوای هەست و سۆزە نەرێنییەکانی وەک دڵەڕاوکێ و دڵتەنگی. گۆشەگیری ئاماژەیە بۆ کشانەوەی کۆمەڵایەتی و ساردی سۆزداری. دوژمنایەتی سیفەتەکانی وەک دوژمنایەتی و دەستکاریکردن و خۆبەگەورەزانین لەخۆدەگرێت، لەکاتێکدا بێتوانایی ئیمپاسیڤیەت و لاوازبوونی خۆکۆنتڕۆڵکردن لەخۆدەگرێت. دەروونناسی ڕەنگدانەوەی ئاکاری سەیر و سەمەرە و بیروباوەڕی نائاسایی و تێڕوانینە شێواوەکان بۆ واقیعه.
توێژەران مۆنیکا ئۆلگا یانچاک و ئیمیلیا سۆرۆکۆ ئامانجیان لێکۆڵینەوە لە پێوەندی نێوان ئاستی کارکردنی کەسایەتی و سیفەتی کەسایەتی نەگونجاو و نیشانەکانی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ لە تەمەنی ناوەڕاست و گەورەساڵانی بەتەمەندا بوو. ئەوان گریمانەیان کرد کە ئەو کەسانەی کە کارامەبوونی کەسایەتییان کەمترە و تایبەتمەندی نەگونجاویان دیارترە، ئاستێکی بەرزتر لە خەمۆکی و دڵەڕاوکێ نیشان دەدەن. هەروەها پێشبینیان کرد کە تایبەتمەندییە ناوەکییەکان- وەکو کاریگەریی نەرێنی و گۆشەگیری- پێوەندییەکی بەهێزتریان بەم نیشانانەوە دەبێت لە چاو تایبەتمەندییە دەرەکییەکان، وەک ناکارامەیی و دژە کۆمەڵایەتی بوون.
توێژینەوەکە 530 گەورەساڵی پۆڵەندی لەخۆ گرتووە کە 52%یان ژن بوون. تێکڕای تەمەنی بەشداربووان ٤٧ ساڵ بووە، و ڕێژەی تەمەنی بەشداربووان لە نێوان ٣٠ بۆ ٩٧ ساڵ بووە. زۆربەی بەشداربووان خوێندنی کۆلێژیان هەبووە، و 62% هاوسەرگیریان کردووە.
بەشداربووان چەندین هەڵسەنگاندنیان تەواو کرد: پرسیارنامەی نەخۆشی دڵەڕاوکێی گشتگیر و پرسیارنامەی تەندروستی نەخۆش بۆ پێوانەکردنی نیشانەکانی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی؛ پێوەرەکانی کارکردنی خود و نێوان کەسەکان بۆ هەڵسەنگاندنی ئەدای کەسایەتی؛ و ئینفۆنتۆری کەسایەتی بۆ ICD-11 بۆ هەڵسەنگاندنی تایبەتمەندییە کەسایەتییە نەگونجاوەکان. کارامەیی کەسایەتی لەم بوارەدا ئاماژەیە بۆ توانای تاک بۆ ناسنامەی جێگیر، خۆئاڕاستەکردن، هاودڵی و گەرم‌وگوڕی- لایەنە سەرەکییەکان کە ڕەنگدانەوەی گەشەکردنی کەسایەتی تەندروست یان تێکچووە.
ئەنجامەکان دەریانخست کە جیاوازی ڕەگەز هەیە. سەبارەت بە پیاوان ئەگەری ئەوە زیاترە کە لە هاودڵی و گەرم و گوڕی و گۆشەگیری و دژە کۆمەڵایەتی بووندا تووشی ئازار بن، لەکاتێکدا ژنان زیاتر لە ناسنامە و ئاڕاستەکردنی خۆیاندا زیاتر دەیانویست تووشی ئازار بن، لەگەڵ ئاستی بەرزی دڵەڕاوکێ.
نزیکەی هەموو تایبەتمەندییە نەگونجاوەکان و نیشاندەرەکانی تێکچوونی کارامەیی کەسایەتی پێوەست بوون بە نیشانەکانی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ. هەروەها ئەم تایبەتمەندییانە کەمێک زیاتر لە بەشداربووانی گەنجتری نمونەکە دیار بوون.
توێژەران بە بەکارهێنانی شێوازی ئاماری ئەو تایبەتمەندیانەیان دەستنیشان کرد کە زۆرترین پێشبینی دڵەڕاوکێ و خەمۆکییان دەکرد. نیشانەکانی دڵەڕاوکێ زیاتر بەهۆی تێکچوونی ناسنامە و هاودڵی پێشبینی کران، زۆربوونی کاریگەری نەرێنی و کەمبوونەوەی ئاستی گۆشەگیری. لە لایەکی دیکەوە خەمۆکی زیاتر بەهۆی تێکچوونی ناسنامە و کاریگەریی نەرێنی پێشبینی دەکرا.
نووسەران لە کۆتاییدا دەڵێن: “بەگوێرەی گریمانەکەمان، هەردوو تێکچوونی کارکردنی کەسایەتی (ناسنامە و هاودڵی) و تایبەتمەندییەکانی نەخۆشی (کاریگەری نەرێنی و گۆشەگیری) وەک پێشبینیکەری گرنگی ئەم تێکچوونە سۆزدارییانە دەرکەوتن“. “ئەم دۆزینەوانە ڕۆڵی گرنگی هەردوو پێکهاتەی شێوازی دواتری تێکچوونی کەسایەتی لە تێگەیشتن لە نیشانەکانی خەمۆکی و دڵەڕاوکێدا دەردەخەن.”
لە کاتێکدا توێژینەوەکە بۆ باشتر تێگەیشتن لە پێوەندی نێوان تایبەتمەندی کەسایەتی و ناڕەحەتی سۆزداری یارمەتی‌دەرە، نووسەران هۆشداری دەدەن لەوەی کە دیزاینی بڕبڕەیی توێژینەوەکە ڕێگە بە دەرەنجامەکان نادات سەبارەت بە هۆکار و کاریگەری. جگە لەوەش، هەموو داتاکان لە ڕێگەی ئامرازی خۆڕاپۆرتکردنەوە کۆکراونەتەوە، کە ڕەنگە لایەنگری بناسێنن و کاریگەرییان لەسەر وردی دۆزینەوەکان هەبێت.
